دانشنامه فرهنگ فاطمی (کتاب)

«دانشنامه فاطمی» مجموعه‌ای است از حوادث زندگی حضرت زهرا(علیهاالسلام) به همراه اوصاف، فضائل و ویژگی‌های او که به همت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و زیر نظر علی‌اکبر رشاد منتشرشده است. از مجموع ۶ جلد این دوره از دانشنامه، سه جلد منحصراً به مباحث تاریخی، سیاسی و معنوی زندگی حضرت زهرا(علیهاالسلام) و در باقی مجلدات، مسائل مربوط به زن و خانواده از منظر حقوقی و اجتماعی مطرح‌ شده است.

مؤلف

على اکبر رشاد محقق، پژوهشگر، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی، رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، متولد سال ۱۳۳۵ شمسی است. وی بیش از دو دهه است که در زمینه فلسفه، فلسفه دین، فقه و اصول به تحقیق و تدریس مشغول است. ایشان سرپرست تدوین کتاب دانشنامه امام على(علیه السلام) است.

برخی اساتید ایشان عبارتند از: آیت‌الله مرتضی بنی فضل؛ آیت‌الله ستودة اراکی؛ آیت‌الله اعتمادی تبریزی و سید علی محقق داماد.

از جمله آثار دیگر على اکبر رشاد می توان به: درآمدی بر سیر و سلوک و منطق فهم دین اشاره کرد.

انگیزه تألیف

پس از اتمام تألیف دانشنامه امام علی علیه السلام، همایشی تحت عنوان «همایش پاسداشت از پدیدآورندگان دانشنامه» در مدرسه دارالشفای قم برگزار شد. در این همایش، جمع عظیمی از مراجع، فقها و فضلای حوزه علمیه قم و برخی مسئولان فرهنگی شرکت داشتند.

حکیم فرزانه حضرت آیت اللّه جوادی آملی حفظه اللّه در این همایش ضمن سخنرانی با بیان ویژگی ها و برتری های دانشنامه امام علی علیه السلام نسبت به تألیفات مشابه، اظهار داشتند: بسیار مناسب است مجموعه پدیدآورندگان دانشنامه امام علی علیه السلام، دانشنامه ای را نیز درباره سیره و اندیشه های بلند حضرت فاطمه علیهاالسلام پدید آورند. سرانجام در ملاقاتی با رهبر معظّم انقلاب اسلامی، این خواسته مطرح و با استقبال گرم معظّم له مواجه گردید. مقام معظّم رهبری نیز از سرپرست دانشنامه امام علی علیه السلام و رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، حضرت حجت الاسلام والمسلمین صادقی رشاد، خواستند تا این درخواست عملی شود. به دنبال آن، تمهیدات لازم برای نگارش دانشنامه فرهنگ فاطمی علیهاالسلام فراهم شد. این دانشنامه فعالیت خود را عملاً از نیمه دوم سال ۱۳۸۱ آغاز نمود.

از این رو، با توجه به لزوم اسوه‌پذیری از حضرت زهرا(س) و همچنین نبود کتاب مرجعی که بتواند در بحران فکری و فرهنگی عصر حاضر، در حوزه مطالعات زنان، به تبیین مبانی حقوق و حرمت زن در اسلام با ارائه الگوی عینی زن مسلمان بپردازد، تدوین دانشنامه فاطمی(س) در دستور کار قرار گرفت.

معرفی دانشنامه

دانشنامه فرهنگ فاطمی علیهاالسلام دائرة المعارفی است دارای ساختار موضوعی، هشت جلدی و مشتمل بر قریب ۱۵۰ مدخل کلی در سه بخش:

• تاریخ و سیره حضرت فاطمه علیهاالسلام (به مثابه الگوی عینی زن مسلمان)
• تحلیل و بررسی علمی و نظری مباحث مربوط به حقوق زن و هویّت و منزلت خانواده
• تبیین مباحث فلسفی، اعتقادی، اخلاقی و عبادی با استناد به گفتار حضرت زهرا علیهاالسلام

اهداف نهایی این دانشنامه نیز عبارتند از:

• تبیین جامع و علمی از زندگانی، منزلت الهی، بینش و منش و رفع شبهات و تحریفات از زندگانی حضرت زهرا علیهاالسلام
• ارائه الگوی عینی به زن مسلمان در عرصه های گوناگون اجتماعی و خانواده
• تبیین حقوق و تکالیف زن، منزلت نهاد خانواده و حقوق و تکالیف ارکان آن از منظر اسلام و با تکیه بر سیره و کلام فاطمه زهرا علیهاالسلام

اصول راهبردی

الف. از لحاظ رویکرد و محتوا:

• التزام به یکی از سه رویکرد بنیادی (به منظور گسترش مرزهای معرفت دینی)، راهبردی (به منظور زمینه سازی برای انجام پژوهش های کاربردی) و کاربردی (به منظور تعمیق و تحکیم فرهنگ و اندیشه اسلامی و ارائه راه کارهای عملی)
• اهتمام به نوآوری در حوزه مباحث نظری از طریق اتخاذ موضوع تازه و یا ارائه «نظریه جدید» یا «تبیینی نو» با راهکاری تازه (کشف یا نوگستری و عدم نقدگریزی) و یا نقد عالمانه و اساسی نظریه مشهور و مطرح (نهراسیدن از مشهورات با منطق علمی)

تبصره: وفاداری به اصول و مسلّمات اعتقادی بر مبنای نصوص و ادلّه محرزشده التزام به منطق اجتهاد و روش علمی ضروری است.

• سعی در استقرار «نظریات مطرح» در زمینه موضوع تحقیق و اهتمام ویژه به «نظریات معاصر»؛ (بدین منظور، توجه به پیشینه تحقیق ضروری می نماید. همچنین منبع شناسی و تهیه فهرستی از منابع مرتبط از پیش شرط های پژوهش است.)
• سعی بر احراز قابلیت برای «مرجعیت علمی»؛ (حاصل پژوهش باید حاوی مهمترین، اساسی ترین و تحلیلی ترین اطلاعات در زوایای موضوع خود باشد و کم و بیش خواننده را از مراجعه به متون دیگر بی نیاز سازد و همچنین از حیث سطح علمی، قابلیت رجوع محققان به عنوان مأخذ را داشته باشد.)
• اهتمام به طرح استشهاد به کلام و کردار حضرت فاطمه در مباحث، هر جا که مناسب و میسور باشد.

ب. از لحاظ روش ها و سامانه:

• بکارگیری «روش های نو» پژوهشی و نگارشی
• التزام بر «حُسن تألیف» و سازمان علمی سخته؛ (علاوه بر رعایت اصول فنی تدوین و آرایش اثر، مهمترین و نخستین گام در عرصه نگارش، آن است که نویسنده ضمن مهندسی نوشتار، آغاز، میانه و پایانه پژوهش را از پیش در نظر بگیرد که در این مسیر، ایجاد نظم و ترتیب منطقی میان اجزای پژوهش و هماهنگی، از اهمیت فراوانی برخوردار است.)
• التزام به اخلاق و ادب علمی در نقد و نقل مطالب و آراء؛ (حرمت نهادن به آراء و نظرات دیگران، حفظ عبارات دیگر مؤلّفان در نقل قولهای مستقیم و ترجمه و نزیه نویسی؛ (نیالودن قلم به الفاظ و تعابیر رکیک، ضروری است.)
• استناد به منابع معتبر و روزآمد؛ (مطالب هر پژوهش لزوما باید مستند و متّکی به منابع متعدد و در عین حال، معتبر و دست اول باشند.)
• پرورش معانی (تعریف و تحریر محل نزاع، گزارش و شکافتن لایه های معنایی موضوع، استدلال به هر طریق ممکن، بررسی علل و نتایج، اشکال، مقایسه، تقسیم بندی، جمع بندی و نتیجه گیری).

ج. از لحاظ ادبیات و نثر:

• استخدام نثر شیوا، رسا و جذّاب (پرهیز از عبارات طولانی، تکلّف آمیز، تصنّعی، کلیشه ای، مهجور و اصطلاحات ناآشنا در زبان گفتار و نیز هر گونه تعقید و ناهمواری در متن)
• بکاربردن ادبیات ویژه موضوع تحقیق و لحاظ ذوق و سطح علمی مخاطبان؛ (پژوهش در هر موضوعی ادبیات خاص خود را داراست. از این رو، توجه به این ادبیات همراه با مخاطب شناسی و لحاظ ذوق و سلیقه وی در هر پژوهش ضروری است.)
• برگردان دقیق و ادیبانه عبارات غیرپارسی
• درست نویسی (رعایت دستور زبان فارسی)
• گزیده نویسی (مراعات ایجاز و پرهیز از قلم گردانی و پرهیز از اطناب و تفصیل)
• عنوان گذاری (قطعه قطعه کردن متن و تعیین عناوین زیبا و گویا برای هر قطعه، مخاطب را در بهره برداری از اثر یاری می دهد.)

مدخل‌های دانشنامه

1. گروه «منزلت و شخصیت فاطمی علیهاالسلام»
   1. زیست نامه حضرت فاطمه علیهاالسلام
   2. ولادت حضرت فاطمه علیهاالسلام
   3. حضرت خدیجه علیهاالسلام
   4. حضرت فاطمه علیهاالسلام در کنار پیامبر صلی الله علیه و آله
   5. ازدواج حضرت فاطمه علیهاالسلام
   6. حضرت فاطمه علیهاالسلام در کنار امام علی علیه السلام
   7. حضرت فاطمه علیهاالسلام پس از پیامبر صلی الله علیه و آله
   8. فدک
   9. شهادت حضرت فاطمه علیهاالسلام
   10. مدفن حضرت فاطمه علیهاالسلام
   11. فرزندان حضرت فاطمه علیهاالسلام
   12. نسل حضرت فاطمه علیهاالسلام
   13. اولاد حضرت فاطمه علیهاالسلام اولاد پیامبرند.
   14. فاطمیون
   15. سیره اخلاقی حضرت فاطمه علیهاالسلام
   16. سیره عبادی و معنوی حضرت فاطمه علیهاالسلام
   17. سیره همسرداری حضرت فاطمه علیهاالسلام
   18. سیره تربیت فرزند حضرت فاطمه علیهاالسلام
   19. سیره خانه داری حضرت فاطمه علیهاالسلام
   20. سیره سیاسی حضرت فاطمه علیهاالسلام
   21. سیره فرهنگی اجتماعی حضرت فاطمه علیهاالسلام
   22. خلقت نوری حضرت فاطمه علیهاالسلام پیش از دنیا
   23. اسما و اوصاف حضرت فاطمه علیهاالسلام
   24. فضایل و مناقب حضرت فاطمه علیهاالسلام
   25. کرامات حضرت فاطمه علیهاالسلام
   26. حضرت فاطمه علیهاالسلام؛ برترین زن عالم
   27. عصمت حضرت فاطمه علیهاالسلام
   28. محدّثه بودن حضرت فاطمه علیهاالسلام
   29. حضرت فاطمه علیهاالسلام در آخرت
   30. علم حضرت فاطمه علیهاالسلام
   31. حضرت فاطمه علیهاالسلام از نگاه قرآن
   32. حضرت فاطمه علیهاالسلام از نگاه پیامبر صلی الله علیه و آله
   33. حضرت فاطمه علیهاالسلام از نگاه امام علی علیه السلام
   34. حضرت فاطمه علیهاالسلام از نگاه ائمه اطهار علیهم السلام
   35. حضرت فاطمه علیهاالسلام از نگاه همسران پیامبر
   36. حضرت فاطمه علیهاالسلام از نگاه صحابه و تابعان
   37. حضرت فاطمه علیهاالسلام از دیدگاه اندیشمندان
   38. سیمای حضرت فاطمه علیهاالسلام در کتب عامّه
   39. روایات حضرت فاطمه علیهاالسلام
   40. خطبه حضرت فاطمه علیهاالسلام
   41. شرح خطبه حضرت فاطمه علیهاالسلام
   42. صحیفه حضرت فاطمه علیهاالسلام
   43. حضرت فاطمه علیهاالسلام در ادب و شعر فارسی
   44. حضرت فاطمه علیهاالسلام در ادب و شعر عربی
   45. کتاب شناسی حضرت فاطمه علیهاالسلام
   46. ادبیات فاطمی علیهاالسلام
   47. زنان همراه و خدمتگزار حضرت فاطمه علیهاالسلام
   48. سیر فاطمه شناسی در طول تاریخ
2. گروه «حکمت فاطمی علیهاالسلام»
   1. خداشناسی
   2. جهان شناسی
   3. انسان شناسی
   4. عدل الهی
   5. وحی و نبوت
   6. قرآن شناسی
   7. امامت
   8. معاد
   9. شفاعت
   10. عبادت و عبودیت
   11. دعا
   12. ایمان، نفاق، کفر
   13. اخلاق و فضایل اخلاقی
   14. تعلیم و تربیت
   15. فلسفه احکام
   16. سیاست و عدالت
   17. دین و دنیا
   18. اوصاف شیعیان
   19. جامعه و تاریخ
   20. مهدویت
3. گروه «زن و خانواده (فقه و حقوق علوم اجتماعی)»
   1. روش شناسی و شیوه استنباط
   2. مبانی و منابع استنباط
   3. آسیب شناسی مطالعات زنان: علل و عوامل
   4. ضرورت و روش طرّاحی الگوی جامع شخصیت زن مسلمان
   5. جایگاه انسانی زن
   6. جایگاه ارزشی زن
   7. زن، مرد: تفاوتها
   8. نسبت میان زن و مرد
   9. مباحث فقه و حقوق
      1. جنسیت و خطابات قرآنی
      2. کلیاتی از نظام حقوق زن در اسلام
      3. برابری یا تناسب حقوقی زن و مرد
      4. بلوغ و رشد دختران
      5. زن و عبادت
      6. پوشش زنان از نگاه حقوقی
      7. روابط زن و مرد از نگاه فقهی
      8. مالکیت زن از نگاه حقوقی
      9. ارث زنان
      10. دیه و قصاص زن
      11. زن و قضاوت
      12. شهادت زن
      13. ولایت بر ازدواج
      14. مهریه
      15. نفقه
      16. مباحث حقوقی ازدواج موقّت
      17. تعدّد زوجات
      18. معاشرت به معروف
      19. مباحث حقوقی طلاق
      20. حضانت
      21. عِدّه
      22. سرپرستی خانواده
      23. زن و ولایت
      24. شروط ضمن عقد ازدواج
      25. حقوق زنان، واقعیت ها و چالش ها
   10. مباحث علوم اجتماعی
       1. اسلام و تحوّل در شخصیت زن
       2. فمنیسم
       3. حضور اجتماعی زنان، راهبردها و شیوه ها
       4. اشتغال زنان
       5. حجاب از نگاه اجتماعی
       6. روابط زن و مرد
       7. خانواده از نگاه اسلام
       8. ازدواج
       9. مدیریت خانواده
       10. تعدّد زوجات (اجتماعی)
       11. مباحث اجتماعی ازدواج موقّت
       12. طلاق
       13. مسائل اجتماعی زنان
       14. جنسیت و اخلاق
       15. اخلاق جنسی
       16. زن اسوه
       17. مادری
       18. همسری
       19. تربیت دختران از نگاه اسلام
       20. جنسیت و تربیت
       21. عقل و احساس در زنان
       22. زن، زیبایی و تجمّل
       23. زن و سیاست
       24. زن و اقتصاد
       25. زن و آموزش
       26. زن و هنر

منابع

• پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ بازیابی: ۵ شهریور ۱۳۹۲.
• ویکی نور.